Wanneer Latijn niet volstaat: John Palsgrave, schrijver van het eerste handboek Frans (1530), en het Grieks

Het Latijn, de taal van de Romeinen, heeft lange tijd zijn stempel gedrukt op de taalkunde en taalbeschrijving, niet alleen in de oudheid, maar ook in de middeleeuwen en de Renaissance, wanneer men de talige diversiteit van de wereld gestaag ontdekte. De meest uiteenlopende talen werden met wisselend succes gegoten in de mal van het Latijnse rededelenmodel. Geleerden gingen telkens op zoek naar acht basisbestanddelen in een taal: werkwoord, naamwoord, voornaamwoord, deelwoord, bijwoord, voorzetsel, voegwoord en tussenwerpsel (interjectie). In de Renaissance kwam er een keerpunt. Het Grieks en haar rijke grammaticale traditie werden herontdekt. Hoewel de Latijnse spraakkunst grotendeels haar mosterd haalde bij haar Griekse voorganger, zijn er toch een aantal opvallende verschillen. Het Grieks had bijvoorbeeld in plaats van het tussenwerpsel het lidwoord als rededelencategorie – het Latijn had immers geen woordjes als de, het en een in het Nederlands. Er waren nog andere verschillen: het Grieks kon naast het enkelvoud en het meervoud ook het tweevoud uitdrukken. Dingen en personen die in paren komen, bijvoorbeeld ogen, kregen een aparte uitgang in het Grieks, maar niet in het Latijn. Het Grieks had bovendien een werkwoordsvorm die bekendstaat als de aorist, letterlijk vertaald een ‘onbepaald’ verleden tijd. Nu weten we dat de aorist in eerste instantie een zogeheten aspectwaarde heeft: de vorm duidt aan dat een daad of gebeurtenis als afgerond geheel wordt gepresenteerd, niet meer dan een puntje op een tijdslijn. Vóór de moderne taalkunde begreep men de aorist vooral als een werkwoordsvorm die aanduidt dat een bepaalde actie ergens in het verleden is gebeurd, zonder aan te geven wanneer precies, vandaar de naam aorist, op een ‘onbepaald’ punt in het verleden. Voorts had het Grieks verscheidene verschijningen die als grammaticaal werden geapprecieerd: het beschikte over literaire dialecten, een variatie die het Latijn niet kende.

Bron: Gallica

De herontdekking van het Grieks tijdens de Renaissance maakte humanisten bewust van deze verschillen tussen beide klassieke talen. Ze gingen er bovendien gretig gebruik van maken bij het beschrijven van andere talen, niet in het minst de volkstalen van Europa. Een opvallend voorbeeld is de Franse spraakkunst van de Engelsman John Palsgrave (ca. 1485–1554). Na studies in Cambridge en Parijs, werd hij begin 1513 onderwijzer van prinses Mary, de zus van Hendrik VIII en later echtgenote van de Franse koning Lodewijk XII. Eind 1516 kwam hij met een aanbevelingsbrief van Thomas More op zak naar Leuven om er rechten te studeren en zijn kennis van het Grieks bij te schaven. In de zomer van 1517 keerde hij met een rijke bagage terug naar Engeland om er in dienst van koning Hendrik VIII te werken. Als leraar Frans met een achtergrond in Griekse studies waagde hij zich aan het schrijven van een indrukwekkende spraakkunst van het Frans. Daarbij viel hij dankbaar terug op het kader van een populair Grieks handboek van de hand van Theodorus Gaza, een vluchteling uit Griekenland die leefde en werkte in de vijftiende eeuw. Hij had immers gemerkt dat die een handige structuur had en begrippen hanteerde die in Latijnse handboeken niet of slechts zijdelings aan bod kwamen. Hoewel hij er niet voor terugdeinsde verschillen tussen het Frans en het Grieks te noteren, bijvoorbeeld met betrekking tot het accent, maakte hij toch vooral van de gelegenheid gebruik om hun gelijkenissen in de verf te zetten. Hij introduceerde in het traditionele rededelensysteem de categorie van het lidwoord, iets dat het Frans en het Grieks delen, als negende element. Daarnaast zocht hij voorzichtig naar sporen van het tweevoud (dualis) in het Frans. Palsgraves interessantste observatie betreft evenwel de aorist, die hij zowel in het Grieks als in het Frans herkende. Door zijn vergelijking van beide talen en een intelligente analyse van het gebruik van de verleden tijden in het Frans gaf Palsgrave te kennen het aspectverschil tussen de passé simple (bv. Il alla, ‘Hij ging’) en de imparfait (bv. Il allait, ‘Hij ging/was aan het gaan’) reeds intuïtief aan te voelen. Net als het imperfectum in het Grieks wordt die laatste voornamelijk gebruikt om de algemene context en omstandigheden te schetsen. De nu archaïsche passé simple, daarentegen, vertoont gelijkenissen met de Griekse aorist, vandaar dat Palsgrave deze tijd ook de ‘onbepaalde tijd’ noemde of, in het originele Engels, “indiffynyte tence”. Deze tijd drukt specifieke gebeurtenissen en omstandigheden (“partyculer actes and cyrcu[m]stances”) uit. Luidens Palsgrave maakte dit het imperfectum tot de belangrijkste verleden tijd, terwijl de aorist gebeurtenissen van kleinere schaal aanduidde. Tegenwoordig beschouwt men evenwel de imperfectum als de tijd die dient om achtergrondgebeurtenissen weer te geven, terwijl vormen in de aorist/passé simple acties op de voorgrond van een verhaal representeren.

Bron: Wikipedia / Bildarchiv Austria

Aangezien er veel meer Latijnse dan Griekse handboeken voorhanden waren, is het op zijn zachtst gezegd verwonderlijk dat John Palsgrave voor een Griekse spraakkunst koos als model voor zijn pionierswerk over de Franse taal. Dat is ongetwijfeld een weloverwogen beslissing geweest, die hem toeliet om bepaalde subtiliteiten van beide talen beter te vatten dan de meesten van zijn tijdgenoten. Dankzij een grondige studie van twee talen die kort voordien op weinig interesse konden rekenen in West-Europa, wist Palsgrave tot nieuwe taalkundige inzichten te komen. Zo droeg hij al vroeg bij tot de emancipatie van de taalkunde uit het keurslijf van het Latijnse grammaticale model.

Citeren: Van Rooy, Raf. 2019. “Wanneer Latijn niet volstaat: John Palsgrave, schrijver van het eerste handboek Frans (1530), en het Grieks.” Adendros (blog). 29 augustus 2019.