Een Grieks gedicht over zijn beruchte ontsnapping opgeduikeld

Exact 398 jaar geleden ontsnapte de beroemde Nederlandse jurist, filoloog en diplomaat Hugo Grotius (de Groot, 1583–1645) op spectaculaire wijze uit Slot Loevestein in een kist, geholpen door zijn vrouw en zijn dienstmeid. Grotius zat daar een levenslange straf uit vanwege zijn remonstrantse sympathieën. Het regime was er evenwel nogal losjes: Grotius had de toestemming om boeken te laten aandragen in een grote kist en in alle rust te werken. Na twee jaar gevangenschap en veel oefenen, legde Grotius zich doodstil in zijn boekenkist en liet zich heimelijk uit het slot wegvoeren. De ontsnapping was een ongezien succes. Gekleed als metselaar vluchtte Grotius weg naar Parijs, waar hij als diplomaat voor Zweden aan de slag ging. Het lot van zijn beroemde kist is onduidelijk, al beweren twee Nederlandse musea deze in hun bezit te hebben, het Amsterdamse Rijksmuseum en het Delftse Prinsenhof. Wel staat vast dat de kist een bron van literaire inspiratie is geweest voor Hugo Grotius’ vriend Daniel Heinsius (1580–1655), geboren te Gent en hoogleraar aan de Leidse universiteit. Heinsius heeft een merkwaardig gedicht geschreven over Grotius’ kist, gesteld in het Oudgrieks zowaar!

In arcam libris onustam, qua servatus est Grotius

Μουσῶν κτῆμα κιβωτὲ, καλεῖ σε μὲν ἐς χορὸν ἄστρων

Ζεὺς μέγας, ἢ Ζηνὸς τέκνον Ἐλευθερίη·

θεῖον ἐπεὶ μετὰ πότμον ἐς ἠελίου τέκες αὐγὴν,

καὶ πάλιν ἐκ θανάτου ῥύσαο Γρωτιάδην.

Δευτερόποτμέ μοι οὖλε, βιοῦν δέ μοι ἔμπαλιν ἄρχου,

σῶς μετὰ τοὺς δεσμοὺς, ζῶν μετὰ τὸν θάνατον.

(De Oudgriekse tekst is overgenomen uit een te verschijnen anthologie van Oudgriekse poëzie geschreven in de Lage Landen, samengesteld door Han Lamers en mezelf.)

Tot de kist, zwaar met boeken, waarmee Grotius werd gered

Eigendom van de Muzen, kist, je wordt naar het sterrenkoor geroepen door de grote Zeus, of Zeus’ kind de Vrijheid; want jij hebt een goddelijk man na het noodlot in het zonlicht gebaard, en terug uit de dood heb je Grotius gered. Man met een tweede lot, het ga je goed, en begin alsjeblieft opnieuw te leven, veilig en wel na de boeien, levend na de dood.

Heinsius moet dit unieke gedicht, geschreven in zogeheten elegische disticha en tot dusver veronachtzaamd, kort na de gebeurtenissen op 22 maart 1621 hebben gecomponeerd, maar het werd pas in 1640 gepubliceerd door zijn zoon Nicolaas. Uit de correspondentie tussen Hugo Grotius en zijn broer Willem leren we waarom: Daniel Heinsius had het niet aangedurfd om het eerder te verspreiden vanwege het gespannen religieuze klimaat in die tijd.

Heinsius’ Griekse gedicht is een product van eruditie, gekenmerkt door allusies op, onder meer, een obscuur episch gedicht, de Dionysiaca van Nonnus, en door zeldzame geleerde woorden. Bovendien roept Heinsius een christelijk kader op door Grotius’ ontsnapping af te schilderen als een soort van verrijzenis, wat afsteekt tegen de verwijzing naar de heidense oppergod Zeus in het tweede vers. De Gentenaar dichtte ook een Latijns stuk met een gelijkaardige inhoud. In die tijd schreven geleerden wel vaker Latijnse poëzie, terwijl Griekse gedichten veel zeldzamer waren. Dit maakt Heinsius’ verzen nogal uitzonderlijk. Het was evenwel geen toeval: zowel Heinsius als Grotius waagden zich aan Griekse composities, al was dat bij Grotius op veel beperktere schaal en met veel minder succes. Hij was er nochtans vroeger aan begonnen: op amper elf- of twaalfjarige leeftijd schreef hij al een Griekse ode in de stijl van Pindarus ter ere van prins Frederik Hendrik van Nassau (1584–1647).

Citeren: Van Rooy, Raf. 2019. “Hugo Grotius’ kist, eigendom van de Muzen: Een Grieks gedicht over zijn beruchte ontsnapping opgeduikeld.” Adendros (blog). 22 maart 2019.

Afbeelding: credits Bert Mellink & Lilian Mellink-Dikker (“D-Vorm VOF”)