Vakantie in eigen land: Manneken Pis à la grecque

Met de wereld op stelten is het tegenwoordig niet evident om van de mediterrane zon te genieten, al moet het weer in de Lage Landen de laatste jaren niet veel meer onderdoen. Mocht je toch snakken naar een zweempje Griekenland deze zomer, dan biedt de dichter van Gentse origine Daniël Heinsius (1580–1655) misschien een tegengif. Ik heb Heinsius al een keertje belicht toen het over de befaamde ontsnapping van Hugo Grotius ging, maar de man heeft nog veel meer pijlen in zijn koker. De getalenteerde schrijver dichtte naar hartenlust over allerhande bijzondere thema’s, zowel in het Latijn als in het Grieks. Vooral die laatste taal beheerste hij als geen ander, en hij greep zowat elke gelegenheid aan om zijn talent te bewijzen. Naast gedichten over de liefde en filosofie, bezong hij ook die keer dat hij zijn voet aan een nagel had bezeerd, of de manier waarop vrienden onder elkaar volgens hem wijn moeten drinken, of die nacht dat hij in Zwijndrecht werd getergd door luizen en muggen…

Een bezoek aan Brussel ergens rond 1615 moet Heinsius ook hebben geïnspireerd tot een Grieks gedicht (naast een langer Latijns stuk): dat gekke plassende mannetje moest hij kost wat kost vereeuwigen! En dat deed hij als volgt:

In Cupidinem, qui Bruxellæ è fonte aquam jaculatur.

[V. 1, φλογόεντας: De editie uit 1649 leest verkeerdelijk φλογόεντα.]

Nederlandse vertaling: Aan de Cupido die te Brussel water uit een bron schiet

De gevleugelde zoon van de Cyprische [nl. Venus], die alles temmend met zijn handen de flitsende pijlen schiet, die de grote geest van Zeus onder de gelukzaligen steeds verbluft deed staan, nochtans een donderaar en wolkenverzamelaar! Gegroet, gegroet, tortelduiven, en blus jullie ellende: want in plaats van een onblusbaar vuur spuit hij water!

Heinsius stelt Manneken Pis dus voor als een Cupido, een Eros, zo’n gevleugeld mannetje dat mensen verliefd maakt met zijn pijlen. Op die manier interpreteert hij een stukje vaderlandse geschiedenis uit de middeleeuwen aan de hand van een motief uit de klassieke oudheid. Een dergelijke versmelting van tradities was niet uitzonderlijk in de vroegmoderne periode, waarin de oudheid een nieuw referentiekader werd om eigen artefacten te begrijpen, ook al stonden die helemaal los van de klassieke cultuur, zoals in het geval van de middeleeuwse legenden rond Manneken Pis.

De dichter is er zich wel van bewust dat zijn voorstelling van Manneken Pis als Eros een ludiek probleem stelt: de klassieke traditie associeerde liefde met vuur, en niet met pis! Deze tegenstelling zet Heinsius mooi in de verf door de Griekse woorden ‘vuur’ en ‘water’ helemaal op het einde van zijn gedicht ostentatief naast elkaar te zetten (v. 6: πυρὸς ὑδροχοεῖ). Hij speelt ook met de stam van het Griekse woord voor ‘blussen’ (σβέννυμι) in de laatste twee verzen om deze tegenstelling te accentueren.

Heinsius beschrijft Manneken Pis dus vanuit een klassiek referentiekader. Toen hij zijn gedichtje boekstaafde, pronkte de kleine plasser nog niet in de bronzen barokke vorm die wij vandaag kennen en die inpikt op het klassieke Cupido-motief. Dat beeldje is pas in 1618/1619 gemaakt op aanvraag van de stad Brussel. Heinsius adresseerde dus de middeleeuwse voorloper, waar geen gedetailleerde tekening van bestaat. Het is wel ruwweg afgebeeld op een schilderij van Denis van Alsloot uit 1616, dat de Ommeganck van Brussel van 31 mei 1615 uitbeeldt. Gaf Heinsius met zijn gedichtje een subtiele tip voor een nieuw beeldje? Waarschijnlijk niet, maar het geeft wel aan dat de klassieke vormgeving van het bronzen beeldje deel was van een bredere tendens: het oude Griekenland, en bij uitbreiding de hele klassieke oudheid, in huis halen, domesticeren als het ware.

Je ziet het: voor een streepje Griekenland hoef je dus het land niet uit!

Citeren: Van Rooy, Raf. 2020. “Vakantie in eigen land: Manneken Pis à la grecque.” Adendros (blog). 26 juni 2020.