We schrijven Brussel. 6 januari 1504. De Rotterdamse humanist Desiderius Erasmus staat op het spreekgestoelte en heeft zojuist de lof van de Bourgondische prins Filips de Schone (1478–1506) gezongen. In het Latijn, natuurlijk: dat was toen de cultuurtaal bij uitstek. Maar Erasmus heeft nog een toemaatje voor Filips in petto: hij rondt zijn lofzang af met een gedichtje uit eigen koker, in het Oudgrieks zowaar! In homerische stijl heet Erasmus de prins na een lange reis weer welkom in zijn thuishaven. Hij bezingt Filips als trots van het vaderland die in goddelijke gunst staat, niet van de christelijke God maar van de goden, meervoud: de heidense afgoden staan de prins bij…
En dat dus allemaal in het Oudgrieks! Erasmus hanteerde deze verheven antieke taal om net dat tikkeltje extra te brengen, om gewichtige gebeurtenissen nog meer luister te geven. Maar er is meer aan de hand. Door deze klassieke taal te gebruiken eerde hij niet alleen zijn prins: hij wilde ook zijn cultureel kapitaal tonen door te goochelen met Grieks. Zo toonde hij zich lid van een eliteclubje van geleerden die het Grieks konden cultiveren: niet toevallig was Erasmus lid van de Griekse Academie rond Aldus Manutius en zijn drukkerij in Venetië. Daar mocht je nota bene enkel Oudgrieks spreken!
Het is dan ook geen toeval dat Erasmus zijn gedichtje niet enkel aan het papier toevertrouwde maar wellicht ook publiek voordroeg, en wel op zo’n gewichtig moment! Zo krijgt het Grieks meteen ook een ceremonieel en zelfs ritueel karakter: een artificiële handeling die een niet alledaagse gebeurtenis kracht moet bij zetten.
Wat schreef Erasmus nu precies?
Illustrissimo principi Philippo reduci Homerocenton
Χαῖρε Φίλιππε, πάτρας γλυκερὸν φάος, ὄρχαμε λαῶν.
Ὦ φίλ’, ἐπεὶ νόστησας ἐελδομένοισι μάλ’ ἡμῖν
σῶός τ’ ἠύς τε μέγας τε, θεοὶ δέ σε ἤγαγον αὐτοί,
οὖλέ τε καὶ μάλα χαῖρε, θεοὶ δέ τοι ὄλβια δοῖεν
καὶ παισὶν παίδων καὶ τοὶ μετόπισθε γένωνται. 5
Ἄλκιμος ἔσσ’ αἰεί, καὶ σοῦ κλέος οὐκ ἀπολεῖται.
Τέλος.
Aan de meest illustere prins Filips bij zijn terugkeer, een homerisch cento
Welkom Filips, zoet licht van het vaderland, leider der volkeren. M’n beste prins, nu je gezond, kloek en groots tot ons bent teruggekeerd– wij die het zo verlangden – en de goden zelf je hebben gebracht: stel het wel en wees erg welkom, en mogen de goden je voorspoed geven, [5] alsook aan de kinderen van je kinderen en je nageslacht. Wees altijd dapper, en dan zal je roem niet teloorgaan!
Einde.
Het gedichtje is een zogeheten cento, een lappendeken van versdeeltjes die Erasmus vond in de heldendichten van Homerus, de Ilias en de Odyssee, geschreven in hexameters, een zesvoetige vervorm typisch voor de epiek. Zo zijn verzen 2-4 nagenoeg helemaal overgenomen uit het vierentwintigste boek van de Odyssee (24.400-402), waar we lezen:
ὦ φίλ᾽, ἐπεὶ νόστησας ἐελδομένοισι μάλ᾽ ἡμῖν
οὐδ᾽ ἔτ᾽ ὀϊομένοισι, θεοὶ δέ σ᾽ ἀνήγαγον αὐτοί,
οὖλέ τε καὶ μάλα χαῖρε, θεοὶ δέ τοι ὄλβια δοῖεν.
‘M’n beste, nu je tot ons bent teruggekeerd – wij die het zo verlangden maar er niet meer in geloofden – en de goden zelf je hebben gebracht: stel het wel en wees erg welkom, en mogen de goden je voorspoed geven.’
In deze passage uit de Odyssee wordt het titelpersonage, koning Odysseus, warm ontvangen op zijn thuiseiland Ithaca na zijn herkenning door de slaaf Dolius, een passende parallel voor prins Filips, die na zijn eigen odyssee richting Spanje weer in de Lage Landen arriveerde. Door deze indirecte vergelijking smeerde Erasmus heel wat stroop aan de baard van zijn prins, die hij haast mythologische proporties toemat. En passant schilderde de humanist zichzelf nederig af door zich met de slaaf Dolius te vereenzelvigen.
Erasmus was mogelijk geïnspireerd door de Homerocentones van de Romeinse keizerin Eudocia (ca. 401–460), die in 1502 door de vermaarde Venetiaanse drukker Aldus Manutius waren uitgegeven. Een andere inspiratiebron was misschien de zogeheten Anthologia Palatina, één van de belangrijkste bloemlezingen van Griekse poëzie die ook enkele homerische cento’s bevat. Nochtans zijn niet alle elementen van Erasmus’ werk van homerische stempel: zo schrijft hij pátras (πάτρας), ‘vaderland’ (genitief), in plaats van de verwachte homerische vorm pátrēs (πάτρης). Later zou Erasmus nog kritiek uiten op het genre van de cento.
Met dit lappendekengedichtje staat Erasmus aan de wieg van wat een heel rijke traditie zou worden: het is het eerste Griekse gedichtje van Lagelandse makelij dat in druk verscheen (zie foto’s hieronder). In Erasmus’ kielzog zouden tientallen dichters uit de Lage Landen verzen in deze Nieuw-Oudgriekse taal schrijven, en wel over de meest uiteenlopende onderwerpen. Het gevolg? Een bonte verzameling teksten die gretig op lezers liggen te wachten. Moge deze gedichtendag het startschot geven om deze poëtische pareltjes vanonder hun veel te dikke laag stof te halen!
Verder lezen:
Lamers, Han, en Raf Van Rooy. 2021 [te verschijnen]. “The Low Countries.” In The Hellenizing Muse: A European Anthology of Poetry in Ancient Greek from the Renaissance to the Present, geredigeerd door Filippomaria Pontani en Stefan Weise. Trends in Classics – Pathways of Reception 6. Berlin & al.: de Gruyter.
Foto’s: publiek domein – Bronnen: Wikimedia Commons en Google Books
Hoe citeren?
Citeren: Van Rooy, Raf. 2021. “Poëzieweek 2021—Een homerisch welkom: Erasmus groet Filips de Schone (1504).” Adendros (blog). 28 januari 2021.
Raf Van Rooy 